ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΟΥ ΜΕΣΑΓΡΟΥ ΑΙΓΙΝΑΣ

ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΟΥ ΜΕΣΑΓΡΟΥ ΑΙΓΙΝΑΣ
του Νεκτ. Γ. Κουκούλη, δάσκαλου

Η Δημοτική Κοινότητα του Μεσαγρού Αίγινας έχει πλούσια λαογραφική αλλά και πολιτισμική παράδοση. Θα μπορούσε το θέμα αυτό να γίνει αντικείμενο ολόκληρης διατριβής. Για να γνωρίζουμε, όμως καλύτερα όλες τις περιοχές του Νησιού μας θα αναφερθούμε , στα στενά όρια ενός άρθρου, σε τρία αντιπροσωπευτικά μνημεία διαφορετικών ιστορικών περιόδων, που βέβαια αν και βρίσκονται στο Μεσαγρό, ανήκουν και «στολίζουν» όλη την Αίγινα και την πατρίδα, γενικότερα, αν και είναι σχετικά άγνωστα:

 

Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΦΑΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ «ΕΚΠΑΤΡΙΣΜΕΝΟΙ ΑΙΓΙΝΗΤΕΣ»
 Θα ήταν περιττό να αναφερθούμε στην μεγάλη ιστορική, αρχαιολογική και πολιτισμική αξία του Ναού της Αφαίας. Τη γνωρίζουν σχεδόν όλοι. Λιγότεροι όμως γνωρίζουν ότι τα σπουδαιότερα μέλη του «σώματός» του, βρίσκονται στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου, όπου έχουν πάρει την ονομασία «Αιγινήτες». Αξίζει ένα σύντομο ιστορικό για το πώς βρέθηκαν εκεί:  Κατά τον Απρίλιο και Μάιο του 1811, οι Ch. Cockerell - Haller von Halelrstein - Jacob Linck και J. Foster, στην Τουρκοκρατούμενη πατρίδα, Ευρωπαίοι «περιηγητές» (βλέπε αρχαιοκάπηλοι), λεηλάτησαν το Ναό Αφαίας. Με αδιαφανείς διαδικασίες και δωροδοκία των ντόπιων προεστών, που στη συνέχεια βάφτισαν αγοραπωλησία, απέσπασαν από το χώρο και μετέφεραν κρυφά, 17 αγάλματα και πολλά άλλα κομμάτια από τα αετώματα του Ναού στον Πειραιά. Από εκεί, με τη βοήθεια του Αυστριακού Gropius, μέλους της ίδιας παρέας και «αρχιτέκτονα» της αφαίρεσης των γλυπτών του Ναού του Απόλλωνα στις Βάσσες Αρκαδίας αλλά και την κάλυψη του Γάλλου προξένου Louis Fauvel (που, σύμφωνα με δημοσίευμα του "Λόγιου Ερμή", όταν έμαθε τι γίνεται έσπευσε στην Αίγινα και πήρε κι αυτός ό,τι μπόρεσε) και του συνεργάτη του λόρδου Έλγιν, Giovani Lusieri, έγινε μεταφορά στα Αγγλοκρατούμενα, τότε, Επτάνησα, χωρίς να αντιμετωπίσουν προβλήματα από την Οθωμανική Διοίκηση. Διαπιστώνεται και ιστορικά ότι το ίδιο κύκλωμα περιηγητών και αξιωματούχων της εποχής είχε αναγάγει σε ... επικερδές «άθλημα» την αρπαγή πολιτιστικών εθνικών θησαυρών. «Ευτυχώς», επειδή οι «περιηγητές» αλληλοϋποβλέπονταν, είχαν υπογράψει ιδιωτικό συμφωνητικό μεταξύ τους και δεσμεύτηκαν τα γλυπτά να μείνουν σε ενιαίο σύνολο, αλλιώς τώρα θα ήταν αδύνατος ο εντοπισμός τους. Τελικά, τα γλυπτά εκτέθηκαν σε δημοπρασία, το Νοέμβρη του 1812 στη Ζάκυνθο. Προσφορές κατέθεσαν η Γαλλία και η Βαυαρία, ενώ ο εκπρόσωπος της Αγγλίας θεώρησε ασύμφορη την τιμή και προτίμησε να παραμείνει στη Μάλτα και να κάνει κρυφές συζητήσεις με τον Cockerell για ακύρωση της δημοπρασίας. Τελικά, μετά από ένα αξιοθρήνητο παρασκήνιο, το 1814 «πλειοδότησε» η Γερμανία (τότε Βαυαρία). Σύμφωνα με επισκέπτες, αν τα γλυπτά μας έλειπαν από τη Γλυπτοθήκη του Μονάχου, θα ήταν ένα επαρχιακό συνηθισμένο Μουσείο !!! Το θέμα, βέβαια, δεν είναι τόσο απλό αλλά εμείς δεν ξεχνάμε και δε ζητάμε αντίγραφα. Θέλουμε πίσω τους πολιτιστικούς μας θησαυρούς όπου και αν βρίσκονται.

 

 

Η ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΠΟΛΙΤΙΣΣΑ

 Άγνωστη σε πολλούς παραμένει η ιστορικότητα του ενοριακού Ναού του Μεσαγρού. Σύμφωνα με την παράδοση, πρόσφυγες από την Κωνσταντινούπολη, κυνηγημένοι μετά την Άλωση, κρύφτηκαν για καιρό σε διάφορα σπήλαια, στη συνέχεια κατέφυγαν αρχικά στην Εύβοια και αργότερα στην Αίγινα, όπου εγκαταστάθηκαν στην περιοχή Κρόκος του Μεσαγρού. Μαζί τους ως ιερό κειμήλιο κρατούσαν καλά προστατευμένη την εικόνα της Παναγιάς. Κοντά στο λόφο, που σήμερα ονομάζεται «Άγιος Θωμάς», έχτισαν το εξωκκλήσι της Παναγιάς της Πολίτισσας. Η εικόνα διασώζεται σήμερα από γενιά σε γενιά, καθώς και τοιχογραφίες, που έγιναν στο φρέσκο επίχρισμα μέσα στο Άγιο Βήμα (Χριστός και Παναγία). Σε εργασίες συντηρήσεων, κατά τη δεκαετία του 1990, αποκαλύφθηκε πάνω από την παλιά είσοδο του Ναού και σταυρός βυζαντινής τεχνοτροπίας, που διατηρήθηκε από το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο. Σύμφωνα με αξιόπιστες μαρτυρίες σε κενή μεσοτοιχία υπάρχουν οστά, πιθανότατα κτητόρων του Ναού, που από σεβασμό δεν μετακίνησε ποτέ κανείς. Τέλος, πολλές άλλες εικόνες του Πολίτισσας είναι πολύ παλιές και αξιόλογες, ενώ ο Ναός αυτός αποτέλεσε το κέντρο της κοινωνικής ζωής της ευρύτερης περιοχής για πολλούς αιώνες. Το 1996, από το γράφοντα έχει εκδοθεί μικρό βιβλίο με όλο το ιστορικό του Ναού. Κάθε χρόνο στις 31 Αυγούστου, γιορτάζεται σε ξεχωριστή γιορτή η «Παναγιά Πολίτισσα» και η εικόνα της εκτίθεται σε προσκύνημα.

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΡΟΔΑΚΗ

 Γνωστό τοπικά, πανελλαδικά και διεθνώς, είναι το Σπίτι του Ροδάκη, ένα μοναδικό μνημείο λαϊκής αιγινήτικης αρχιτεκτονικής, γιατί κινδυνεύει να καταρρεύσει, μιας και προσπάθειες χρόνων για απόκτησή του από το Δήμο, διάσωση και αξιοποίησή του έχουν πέσει στο κενό.

Ο Αλέξανδρος Ροδάκης, ένας απλός βιοπαλαιστής έζησε τη ζωή του στο Μεσαγρό Αίγινας. Έχτισε γύρω στα 1880, το σπίτι του, όπου πάνω του, σε κάθε γωνιά, σε κάθε θύρα, σε κάθε πρεβάζι, σε κάθε γωνιά της στέγης απόθεσε τη λαϊκή σοφία, τους θρύλους και τις παραδόσεις που έμαθε από τους γονείς και τους παππούδες του, με σεβασμό στη φύση και με υλικά από το γύρω περιβάλλοντα χώρο. Μια ασύγκριτη πλαστικότητα χαρακτηρίζει ακόμα και σήμερα το χώρο. Στις γωνιές της στέγης τα κεφάλια αφιερωμένα στους αέρηδες υπάρχουν και σήμερα. Στην πρόσοψη υπήρχαν τέσσερα αγαλματίδια: Αναπαριστούσαν γουρούνι, ρολόι, φίδι και περιστέρι και συμβόλιζαν την Τύχη, το Χρόνο, το Κακό και την Ειρήνη. Τα γλυπτά, σήμερα, φυλάσσονται ασφαλώς από τους ιδιοκτήτες τους μετά από της διάσωσή τους από τον γράφοντα. Στις κολώνες του τζακιού χέρια ανεβαίνουν προς τα πάνω σα να προσεύχονται. Τα ημικυκλικά  πλαίσια ανοιγμάτων του σπιτιού προεξέχουν, με μοναδικό τρόπο, από την επιφάνεια του τοίχου και είναι στολισμένα με ανάγλυφα κλωνάρια, επηρεασμένα από την αρχαία ελληνική τέχνη. Πρώτος ο Γερμανός αρχαιολόγος A. Furtwangler ενδιαφέρθηκε για το Σπίτι του Ροδάκη, το 1901, κατά τη διάρκεια ανασκαφών της Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής στο Ναό Αφαίας. Κατάλαβε την πολιτιστική αξία του, το μελέτησε και έστειλε εικόνες στο Μόναχο. Με αυτό ασχολήθηκαν ακόμα οι Kris Vrieslander, Julio Kaimi και άλλοι. Στην Ελλάδα έγινε γνωστό από τον Έλληνα Δημήτρη Πικιώνη, που εκπόνησε και σχετική μελέτη που βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη. Σε νεότερο χρόνο ως και σήμερα, πολλοί γνωστοί Έλληνες και αλλοδαποί αρχιτέκτονες, σχεδιαστές, λογοτέχνες αλλά και πολλοί απλοί άνθρωποι ή τοπικοί Μ. Κ. Ο. έχουν επισκεφτεί, μιλήσει ή κάνει παρεμβάσεις για το χώρο. Έντονο και συνεχιζόμενο είναι το ενδιαφέρον του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, που φοιτητές του της αρχιτεκτονικής κάνουν ετήσιες επισκέψεις.  Τα τελευταία 15 χρόνια, αυξάνεται και το ενδιαφέρον των Αιγινητών για το θέμα. Ήδη από το 2000 υπήρχαν σκέψεις για δημιουργία Λαογραφικού Μουσείου. Το 2001, κηρύσσεται διατηρητέο από το Κράτος. Την τελευταία τριετία, ο γράφων έχει αναλάβει μεγάλη πρωτοβουλία μέσω του Διαδικτύου.  Τον Ιανουάριο του 2008, κατατέθηκε επερώτηση στη Βουλή για το θέμα από τους βουλευτές κ. κ. Α. Γκερέκου και Α. Σκουλά. Επερώτηση προς τον Υπουργό Πολιτισμού κατέθεσε, μετά τη δημοσιότητα που έχει πάρει το θέμα,  πριν λίγες μέρες και ο βουλευτής της περιφέρειάς μας κ. Δ. Καρύδης. Πολύ σημαντικό είναι, τέλος,  ότι έχουν ευαισθητοποιηθεί η νέα γενιά και η εκπαιδευτική κοινότητα και πρόσφατα έχουν γίνει αξιόλογες εργασίες από μαθητές των τοπικών σχολείων. Παρ’ όλα τα προηγούμενα, το σπίτι είναι σήμερα παραδομένο στη βορά του χρόνου. Τα βοηθητικά κτίσματα είναι ήδη μισογκρεμισμένα και εδώ και 3 μήνες άρχισε να καταρρέει και η στέγη του δώματος Το κράτος αδιαφορεί, οι ιδιοκτήτες δεν έχουν οικονομική δυνατότητα να το συντηρήσουν αλλά και ο Δήμος δεν έχει οικονομικές δυνατότητες να το αγοράσει. Δυστυχώς το μεγάλο ενδιαφέρον της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβειου Πολυτεχνείου δεν έχει αποδώσει τα ανάλογα αποτελέσματα. Λόγω της οικονομικής κρίσης. Πρέπει να δοθεί λύση στο θέμα και εν τω μεταξύ να γίνει προσωρινή προφύλαξη του μνημείου, προτού καταρρεύσει ολοκληρωτικά.

Όπως βλέπουμε, τα μνημεία που αναφέραμε στο άρθρο αυτό, δικαιολογούν τον τίτλο του και δεν ξεχνάμε να πούμε ότι δύο ακόμα ιστορικά κεφάλαια της περιοχής Μεσαγρού έχουν παραμείνει αμελέτητα και αναξιοποίητα. Οι μεσαιωνικοί ανεμόμυλοι στους λόφους γύρω από το χωριό, τα παλιά μονοπάτια, η λαογραφία των χαμένων επαγγελμάτων, οι μεσαιωνικοί μικροί οικογενειακοί οικισμοί μέσα στα δάση, το Σπήλαιο των Νυμφών (Ανάσουσα κατά τους ντόπιους), σε ποταμιά μεταξύ Μεσαγρού και Βαγίας. Όλο το Νησί μας κρύβει θησαυρούς. Είναι δύσκολο ως και ουτοπικό, υπό τις παρούσες συνθήκες, να πούμε ότι θα σωθούν στο σύνολό τους. Πρώτο και βασικό βήμα, όμως, είναι να ενημερωνόμαστε και να μαθαίνουμε.

Βιβλιογραφία – Πηγές

• K. Vrieslander, Το Σπίτι του Ροδάκη στην Αίγινα, α΄ έκδοση: Αθήνα 1934, (επανέκδοση: Αίγινα, 1993)
• Δ. Β. Βασιλειάδης, «Η λαϊκή αρχιτεκτονική της Αίγινας» (ανάτυπο), Λαογραφία ΙΣΤ΄, τ. ΙΙ, Αθήνα, 1957
• Γ. Π. Κουλικούρδη, Σ. Ν. Αλεξίου, Αίγινα, εκδ. ιδίων, Αίγινα, δεκαετία 1950
• Κήρυξ της Αιγίνης, μηνιαίον όργανον των απανταχού Αιγινητών, εκδ. Ι. Β. Λυκούρης, Αίγινα, 1947-50 (ΕΠΑΝΕΚΔΟΣΗ – ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ Ν. Γ. ΚΟΥΚΟΥΛΗ)
• Γ. Π. Κουλικούρδη, Αίγινα, έκδοση ιδίας, Αίγινα, 1991
• Ν. Γ. Κουκούλης, Η Παναγία η Πολίτισσα στο Μεσαγρό Αίγινας, έκδοση ιδίου, Αίγινα, 2006
• Γ. Τόλιας (επιμ.), Ο πυρετός των μαρμάρων (1800 – 1820), εκδ. ΟΛΚΟΣ, Αθήνα, 1996
• ΕΡΜΗΣ Ο ΛΟΓΙΟΣ, τόμος Β’, φύλλο 1/2/1812, σελ.38 – 39, Βιέννη, Αυστρία (ανατύπωση: Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείο, 1989, Αθήνα)
• C. R. Cockerell, Travels in Greece (1810 – 17), επανέκδοση: Anagnosis Books, Αθήνα  
• Φωτογραφικό και ιστορικό αρχείο κ. Νεκτάριου Κουκούλη

Σχετικές ιστοσελίδες

Ιστολόγιο (blog) για το Σπίτι του Ροδάκη: http://spitirodaki.blogspot.com

Ομάδα στο Facebook για τα γλυπτά της Αφαίας:

https://www.facebook.com/groups/113674529724/  

Ομάδα στο Facebook για το Σπίτι του Ροδάκη:

https://www.facebook.com/groups/11383989878/